Nie tresuj, nie zjadaj. Feminizm a prawa zwierząt.

Niedawno, w ferworze politycznej dyskusji wokół toczących się wyborów samorządowych, lewicowy polityk Robert Biedroń oskarżył media (słowa krytyki złożył na ręce Dominiki Wielowieyskiej w radiu TOK FM), mówiąc:

„Tresowaliście Barbarę Nowacką przez kilka miesięcy, żeby dołączyła do Koalicji Obywatelskiej”.

Biedroń mówiąc o relacjach międzyludzkich użył czasownika stosowanego do określania czynności wykonywanej przez ludzi wobec zwierząt (ocenę samej tresury zwierząt zachowam na później). Dał tym samym przykład werbalnej dehumanizacji człowieka, na dodatek kobiety. Dehumanizacja, nawet jeśli tylko werbalna, to jedna z gorszych i wcale nie rzadkich praktyk dyskryminacji ludzi. Na odpowiedź lewicowej i feministycznej polityczki nie czekał długo. Wypowiedź Nowackiej przytoczę w kontekście:

Anna Dryjańska: Jak pani ocenia wypowiedź Roberta Biedronia? Stwierdził, że media panią „wytresowały” tak, że w końcu przystąpiła pani razem z Inicjatywą Polską do Koalicji Obywatelskiej.

Barbara Nowacka: To smutne. Nie, żeby te słowa były specjalnie zaskakujące, bo świat polityki bombarduje kobiety seksizmem. Martwi mnie jednak, że te słowa padają z ust osoby, która odwołuje się do wartości feminizmu i równości. Gdybym usłyszała je z ust poseł Pawłowicz czy posła Tarczyńskiego, to bym się nie zdziwiła. Ale Biedroń? Przecież dobrze wie, bo jest aktywnym politykiem na lewicy od 20 lat, że język kształtuje świadomość, może wzmacniać, ale i niszczyć.

AD: Niektórzy internauci piszą, że jego słowa nie mają nic wspólnego z dyskryminacją i mogłyby paść pod adresem mężczyzny – polityka.

BN: Ale nie padły i nie padają. Tak się po prostu nie mówi o mężczyznach. Od lat pracuję z kobietami. Kobiety wiedzą, czego chcą. Tresuje się zwierzęta. My, kobiety jesteśmy ludźmi, mądrymi osobami, które podejmują świadome decyzje. Takie słowa to próba odebrania nam podmiotowości i kolejny dowód na to, że kobiety w polityce niestety nie mogą liczyć na sojuszników, tylko same na siebie. Na siostrzeństwo.

Oskarżenie o seksizm było – moim zdaniem – słuszne. (ocenę samej tresury zwierząt – podobnie jak w przypadku Biedronia – zachowam na później). Można się oczywiście dziwić, że słowa o tresurze kobiety padły z ust człowieka, który popiera prawa kobiet. Pamiętajmy jednak, że jeśli wychowujemy się w społeczeństwie nasyconym patriarchalnymi wartościami i mizoginią, to nawet jeśli świadomie się im sprzeciwiamy, to nieświadomie jesteśmy nimi nasiąknięci i każdy z nas znajduje się w jakimś punkcie na skali pomiędzy 100% patriarchatu a 100% równości płci. Nie piszę tego po to, by bronić wypowiedzi Biedronia, ale dlatego, że w związku z tym rozpięciem, liczy się nie tylko to, do czego świadomie jesteśmy przekonani, ale także to, jak wypadamy w naszych, już nie tak przemyślanych, wypowiedziach i zachowaniach na co dzień. Biedroń wypadł niestety seksistowsko. Skoro nieprzemyślane działania każdemu z nas się zdarzają, to ostatecznie, liczy się to, co z takimi wpadkami robimy. Jak Biedroń zareagował na wypowiedź Nowackiej? Bodaj dzień później, wypowiedział się na TVN24, mówiąc:

„jesteśmy po tej progresywnej stronie tresowani do tego, że mamy się podporządkować Koalicji Obywatelskiej”. – To zostało odebrane jako atak na Barbarę Nowacką. Barbara Nowacka to jest moja przyjaciółka i jeżeli w jakikolwiek sposób ona poczuła się urażona, to ją serdecznie przepraszam”.

Moim zdaniem, te przeprosiny nie są przekonujące. Biedroń nie przyznał w ogóle, że słowo „tresować” było niewłaściwe. Na dodatek postanowił przeprosić warunkowo: jeśli Nowacka poczuła się urażona. Tak jakby uważał, że obiektywnie nie zrobił niczego niewłaściwego i w związku z tym założył, że Nowacka miała prawo być obrażona tylko na podstawie swoich subiektywnych odczuć niezwiązanych z jego – przecież bez zarzutu – zachowaniem.

Nie tylko seksizm. Spójrzmy szerzej na dyskryminację i przemoc.

Niedługo później, na portalu Krytyki Politycznej pojawił się artykuł Karoliny Kuszlewicz, Karoliny Skowron i Aśki Wydrych pt. „Feministki do Barbary Nowackiej: „Zwierząt się nie tresuje!”. Artykuł ten, zawierający sporo różnych wątków, zainspirował mnie do refleksji.

Autorki słusznie zwróciły uwagę na fakt, że w całej tej wymianie o tresurze problem leży także w stosunku ludzi do zwierząt, szczególnie zaś feminizmu do praw zwierząt, choć problem dostrzegły tylko w wypowiedzi Nowackiej, mimo tego, że Biedroń też jest feministą.

Niewątpliwie, jeśli spojrzymy na feminizm jako na ruch przeciwko systemowej dyskryminacji słabszych przez silniejszych, gdzie ważną częścią dyskryminacji jest uprzedmiotowienie, przemoc fizyczna, psychiczna, a język pełni rolę ważnego narzędzia w utrzymaniu status quo, to dostrzeżemy (nie my pierwsi, dawno temu robili to już inni ludzie, w tym pierwsze feministki), że to, co robimy zwierzętom także nosi znamiona systemowej dyskryminacji słabszych przez silniejszych, z użyciem jeszcze brutalniejszej przemocy, dosłownego uprzedmiotowienia i z nieodzowną asystą języka.

Co więcej, jak zauważono w artykule, te formy dyskryminacji się przenikają i wzajemnie wspierają. Analizę tych zależności przeprowadziła wiele lat temu amerykańska feministka i weganka Carol J.Adams w swojej książce „The Sexual Politics of Meat”.  Carol J Adams wprowadziła do dyskursu o dyskryminacji zwierząt (czyli o szowinizmie gatunkowym) pojęcie nieobecnego przedmiotu odniesienia („the absent referent”), które znajduje zastosowanie zarówno w opisywaniu przezroczystości zwierząt w procesie ich uprzedmiotowiania, jak i w opisywaniu przezroczystości raz zwierząt a raz kobiet w procesie wzajemnie wzmacniającego się uprzedmiotowiania jednych i drugich.

Ujmując to prościej, Adams mówi, że choć każdy mięsny posiłek jest poprzedzony śmiercią zwierzęcia, to kiedy kładziemy na talerzu kawałek mięsa, zwierzę staje się przezroczyste – znika stając się nieobecnym przedmiotem odniesienia. To zniknięcie zwierzęcia dzieje się zarówno dosłownie, poprzez zabicie/unicestwienie zwierzęcia, jak i w sferze języka poprzez zmianę terminologii – nie mówimy już, że jemy zwierzęta lecz „mięso”. Terminy związane z życiem i śmiercią jednostek, ich anatomią i fizjologią zostają pominięte lub zmienione w terminy gospodarcze i kulinarne (zabijanie to ubój, ciało to mięso, skrzydła to skrzydełka).

Adams zwraca uwagę, że zwierzęta stają się nieobecnym przedmiotem odniesienia także w sensie metaforycznym, gdy przemoc wobec nich służy do opisania i krytykowania przemocy wobec ludzi. Przemoc wobec zwierząt nie ogranicza się jednak do zabijania ich na mięso. Odsłon eksploatacji zwierząt jest wiele. Zatem „gotowców” do opisywania przemocy wobec ludzi nie brakuje. „Traktują ją jak dojną krowę”, „musimy jeździć ściśnięci jak sardynki w puszce”, „tresują ją jak małpę w cyrku”, „jest dla nich królikiem doświadczalnym”, itp. Tutaj przemoc wobec zwierząt jest etycznie neutralna. Dopiero potraktowanie człowieka tak, jak są traktowane zwierzęta, budzi sprzeciw. Wybrzmiało to wyraźnie w wypowiedzi Nowackiej, która powiedziała, że tresuje się zwierzęta, a nie kobiety. Innymi słowy, że to zwierzęta są właściwym obiektem do tresowania, i że dopiero traktowanie tak kobiet jest niewłaściwe.

W swojej książce, Adams napisała, że w kulturze patriarchalnej wynikająca z dyskryminacji przemoc wobec zwierząt i przemoc wobec kobiet wzajemnie się wzmacniają. Kobiety są często dehumanizowane, gdy porównuje się je do mięsa, produktu do spożycia. W ten sposób bazą dyskryminacji kobiet staje się gotowa już forma istniejącej przemocy wobec zwierząt. W tym scenariuszu nieobecnym punktem odniesienia są ciała zabitych w rzeźni zwierząt. Równocześnie jednak, występują działania w odwrotnym kierunku: kiedy reklamowane są produkty mięsne, przeznaczonych w patriarchalnym społeczeństwie przede wszystkim dla mężczyzn, umyślnie wywołuje się seksualne skojarzenia mięsa z kobiecym ciałem (np. udka i piersi kurczaka), tym samym bazując sprzedaż mięsa na utrwalonych motywach uprzedmiotowienia ciał kobiet. W tym zaś scenariuszu, nieobecnym punktem odniesienia są także uprzedmiotowione kobiece ciała. Kółko się kręci. Przemoc wspiera przemoc.

Reklama przyprawy do mięsa

Trzeba zwrócić uwagę, że przykładów legalnej eksploatacji zwierząt w kontekście relacji międzyludzkich używa się w dwojaki sposób: po pierwsze, żeby skrytykować w jakimś sensie podobne traktowanie ludzi (nielegalne lub przynajmniej postrzegane jako nieetyczne); po drugie, żeby uzasadnić podobne traktowanie ludzi – stąd biorą się ostre reakcje na takie porównania, z obawy przed dehumanizacją ludzi.  Przykładem pierwszego była wypowiedź Nowackiej, przykładem drugiego była wypowiedź Biedronia, choć – jak mówiłam wcześniej – biorąc pod uwagę jego polityczny dorobek, możemy mówić raczej o niefortunnej wpadce, która niestety poszła w świat, nie zaś o autentycznej mizoginii. Niemniej, w obydwu przypadkach przemoc wobec zwierząt jest niekwestionowanym status quo. Nowacka potwierdziła, że zwierzęta „po prostu” się tresuje, Biedroń temu nie zaprzeczył.

Podobieństwa systemów dyskryminacji, a więc dominacji i przemocy, oraz fakt, że takie dyskryminacje się wzmacniają prowadzi autorki do wniosku, że logicznym posunięciem feministek, nawet – jak podkreśla Skowron – podejmowanym we własnym interesie, powinno być zwrócenie uwagi na dyskryminację zwierząt i krytyka tej dyskryminacji, także poprzez większą wrażliwość językową. Nowacka powinna była zatem nie tylko skrytykować Biedronia za to, że mówił o tresowaniu kobiety, ale dopowiedzieć, że w tresowaniu zwierząt też nie ma niczego dobrego. Skoro tak, dopowiem, to Biedroń przepraszając, powinien też odnieść się nie tylko do do zła tkwiącego w dehumanizowaniu ludzi, ale także w tresowaniu zwierząt.

Ograniczenia uniwersalnego spojrzenia na różne dyskryminacje. 

Myślę, że jest parę problemów z tym podejściem wynikających z faktu, że między ruchem na rzecz praw kobiet, a ruchem na rzecz praw zwierząt są nie tylko podobieństwa, ale i znaczące różnice. Nie podejmuję się opisywać wszystkich różnic, bo temat jest bardzo szeroki. Zwrócę uwagę parę kwestii.

1. Choć dyskryminacje mogą być stosowane w praktyce, to równocześnie trzeba dostrzec zasadniczą różnicę między dyskryminacją, która z zasady jest zakazana, a taką, która z zasady jest dozwolona. To zasadnicza różnica.

Dyskryminacja ze względu na płeć (gdzie grupą dyskryminowaną są kobiety) jest zakazana, choć są oczywiście liczne przejawy kultury, które za tym nie nadążają i różne regulacje prawne, które utrudniają zwalczanie tej dyskryminacji. Natomiast dyskryminacja ze względu na gatunek (gdzie grupą dyskryminowaną są zwierzęta pozaludzkie) jest legalna choć zwierzęta domowe są pod niektórymi względami grupą bardziej hołubioną i choć mamy Ustawę o ochronie zwierząt, która zawiera artykuł mówiący, że zwierzętom należy się ochrona, opieka i szacunek.

Tak jednak jak przejawy seksistowskiej kultury społecznej i prawnej nie powinny nam zabierać z pola widzenia faktu, że seksizm jest zakazany, tak samo zapis o ochronie, opiece, szacunku i bardzo ograniczony zakres zakazanej przemocy wobec zwierząt nie powinien nam przesłaniać tego, że szowinizm gatunkowy jest dozwolony w najbardziej brutalnej formie – eksploatacji zwierząt „gospodarskich” i rybołówstwie. Możemy mówić w pełnym tego słowa znaczeniu, że nie wolno dyskryminować kobiet. Musimy zdawać sobie sprawę, że sprzeciw wobec dyskryminacji zwierząt jest wciąż postulatem przedstawianym przez niewielu.

2. Postulat powszechnego używania przez feministki języka wolnego od dyskryminacji, która jest dozwolona, i której oddaje się 99 procent społeczeństwa, jest szczytny, ale przedwczesny.

W społeczeństwie, które legalnie eksploatuje zwierzęta, języka wolnego od szowinizmu gatunkowego oczekiwać można wyłącznie od wegan, którzy swoją postawę czerpią z filozofii praw zwierząt (są też i inni weganie, ale nie będę rozwijać tego wątku tutaj). Człowiek na co dzień korzystający z eksploatacji zwierząt i zarazem mówiący językiem wolnym od szowinizmu gatunkowego nie byłby godny pochwały. Musielibyśmy nazwać go hipokrytą.

Jeśli Nowacka ma podejście do zwierząt nieróżniące jej od większości społeczeństwa, a nic nie wskazuje na coś przeciwnego,  to nie ma sensu oczekiwać od niej antyszowinistycznego języka. Z kolei jeśli o Biedroniu wiemy, że jest nie tylko feministą, ale także przejawia zainteresowanie prawami zwierząt, to takiego polityka (i takiego człowieka) można zachęcać do zainteresowania tym tematem również na płaszczyźnie języka.

Swoją drogą, prawdziwie nieszowinistyczny gatunkowo język, postulowany np. przez Joan Dunayer, byłby w w wielu aspektach niezrozumiały i dezorientujący dla ludzi w szowinizmie gatunkowym wyrosłych. Dlatego prawdopodobnie byłby kontrproduktywny jako narzędzie zmiany. Kto wie, czy nie lepszą strategią jest nie unikanie, lecz właśnie używanie szowinistycznych wyrazów i wyrażeń, po to jednak, by je regularnie kwestionować, odzierać z oczywistości.

3. Co więcej, przedwczesnym także jest postulowanie „na ostro” prozwierzęcego feminizmu, gdy sam ruch na rzecz zwierząt jest prozwierzęcy wybiórczo i gdy ten ruch nie przyjmuje powszechnie zasady poszanowania praw człowieka, w tym praw kobiet.

Zgadzam się co do zasady z postulatem łączenia działań przeciwko dyskryminacji i przemocy tak ludzi jak i zwierząt. Życzyłabym sobie (i zwierzętom), żeby katering na wydarzeniach na rzecz dyskryminowanych ludzi był zawsze wegański, żeby inicjatywy na rzecz respektowania praw człowieka brały pod uwagę zwierzęta i nie zakładały, że prawa człowieka automatycznie dają zielone światło dla eksploatacji zwierząt.

Niemniej, obecnie mamy do czynienia z ogromnym szowinizmem gatunkowym w samym ruchu rzekomo prozwierzęcym. Jest to ruch zdominowany przez ludzi, dla których liczą się przede wszystkim zwierzęta domowe (psy, koty, świnki morskie, itp.) i którzy nie mają problemu z korzystaniem z eksploatacji zwierząt „gospodarskich”. Co więcej, część takich osób otwarcie śmieje się z weganizmu. Pośród tych, którzy zajmują się zwierzętami domowymi, jest też grupa miłośników określonych gatunków wywyższających te zwierzęta nad wszelkie inne, a także miłośnicy ras, którzy popierają rozmnażanie przedstawicieli rasy mimo tego, że samo tworzenie ras wiąże się z problemami zdrowotnymi urasowionych zwierząt oraz mimo tego, że zwierząt bezdomnych nie ubywa. Postulowanie weganizmu nawet wśród osób prozwierzęcych spotyka się z dużym oporem. Nawet w tym środowisku zjawisko nieobecnego przedmiotu odniesienia jest powszechne: psy trzeba ratować, a „mięso”, „nabiał” i jaja to jedzenie.

Wśród osób uważanych za liderów ruchu są osoby, które mają przedmiotowy stosunek do zwierząt gospodarskich i postulują co najwyżej pewne zmiany w chowie eksploatowanych zwierząt (np. bezklatkowy chów kurczaków na mięso czy kur na jaja). Jest przynajmniej jedna osoba, która prowadzi restaurację sprzedającą dania z mięsem, nabiałem i jajami, czyli zarabia na eksploatacji zwierząt, a równocześnie prowadzi fundację, w której nazwie wprowadziła „prawa zwierząt” i występuje na ogólnopolskich demonstracjach perorując o empatii wobec zwierząt. W tym środowisku brakuje nacisku na weganizm – kiedyś, bo prawa zwierząt były czymś mało znanym w Polsce, dziś bo pojęcie „prawa zwierząt” jest używane często tylko w odniesieniu do zwierząt domowych lub do reformowania eksploatacji zwierząt, czyli w całkowitej sprzeczności ze znaczeniem nadanym przez filozofów praw zwierząt.

Podsumowując, tak optymalnie byłoby łączyć ruchy przeciwko różnym formom dyskryminacji i popieram wszelkie inicjatywy tego typu. Język jest bardzo mocnym narzędziem, które zmienia rzeczywistość. Jednak nie dziwi mnie fakt, że wrażliwość na krzywdę zwierząt wśród ludzi lewicy jest wciąż wyjątkiem, a nie regułą, szczególnie kiedy patrzę na środowisko ludzi zajmujących się krzywdą zwierząt, z taką łatwością dzielących zwierzęta na te „do kochania” i te „do zjadania”. Skoro zwolenników praw wszystkich zwierząt (tych zdolnych do cierpienia) jest tak mało, postulat języka pozbawionego szowinizmu gatunkowego, jest słuszny, ale na tę chwilę dotyczyć może znakomitej mniejszości. I tak, niech ta mniejszość, stara się go używać, naruszając oczywistość eksploatacji zwierząt.

Czytaj dalej: